رابطه زلزله و آزمایش هسته ای؛ شایعات از کجا می آید؟

محمدرضا سرداری

جرس: روز سه شنبه زلزله ای به قدرت 7.8 ریشتر منطقه ای خالی از سکنه در نزدیکی شهر سراوان در استان سیستان و بلوچستان را لرزاند. قدرت ارتعاشات این زلزله به حدی بود که از قندهار در افغانستان تا دوبی نیز احساس شد و قریب به چهل کشته در استان بلوچستان پاکستان برجای گذاشت.

به اعتقاد کارشناسان زمین شناسی و امر زلزله وقوع چنین زلزله ای در چهل سال گذشته بی سابقه بوده است. در واقع در هیچ نقطه ای از ایران تا کنون زلزله ای با چنین قدرتی رخ نداده و به ثبت نرسیده است. چندی پیش نیز زلزله ای با قدرت 6 ریشتر در بوشهر باعث کشته و مجروح شدن تعدادی از شهروندان این منطقه شد. پس از وقوع زلزله در بوشهر، برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس این زلزله را به فعالیتهای هسته ای ایران نسبت دادند. این اظهارات بازتاب چندانی در داخل ایران نداشت اما برخی از وب سایتهای نزدیک به دولت واکنشهای پراکنده ای به این اخبار داشتند. سایتی بنام بیان نیوز در مصاحبه ای با یک کارشناس فیزیک اتمی ارتباط میان زلزله بوشهر با آزمایش هسته ای یا برنامه ای برای سنجش ایمنی نیروگاه اتمی بوشهر را رد کرده و آن را ساخته رسانه های غربی خوانده است. به گفته وی این موضوع فقط ساخته ی ذهن افراد بی اطلاع از مسائل هسته ای و زمین شناسی است و صحت ندارد.این گزارش قصد دارد تا به دلایل پخش شایعاتی که معمولا پس از وقوع زلزله های قوی در ایران در رسانه های خارجی منتشر می شود در خصوص ارتباط این حوادث طبیعی با آزمایشات هسته ای محتمل در ایران بپردازد.

آیا میان زلزله و آزمایشات هسته ای زیر زمینی ارتباطی وجود دارد؟

سال گذشته، کره شمالی سومین آزمایش انفجار هسته ای خویش را در زیر زمین انجام داد. خبرآنلاین به نقل از خبرگزاری "شین هو"ا قدرت انفجار بمب هسته ای کره شمالی که سومین آزمایش اتمی این کشور محسوب می شود را برابر شش تا هفت کیلو تن گزارش کرد .خبرگزاری رویترز نیز به نقل از منابع کره شمالی اعلام کرد که سومین بمب اتمی خود را زیر زمین در وضعیتی کاملا مناسب و موفقیت آمیز امتحان کرده است.
بدنبال این آزمایش هسته ای در اعماق زمین شبه جزیره کره، سازمان زمین شناسی آمریکا از وقوع زمین لرزه چهار و نه دهم ریشتری در کره شمالی خبر داد. کانون این زمین لرزه که که در عمق یک کیلومتری سطح زمین رخ داد، نزدیک محل آزمایش های هسته ای قبلی کره شمالی بود. واحد مرکزی خبر نیز به نقل از خبرگزاری یونهاپ یک آژانس بین المللی نظارت بر آزمایش هسته ای اعلام کرد محل این زلزله تقریبا با مکان آزمایش های هسته ای کره شمالی در سالهای دو هزار و شش و دو هزار و هشت، مطابقت دارد و « ویژگیهای مشخص مشابه یک انفجار » را دارد.
به گفته کارشناسان، کره شمالی زلزله خیز نیست و ممکن است ساعت ها یا حتی روزها طول بکشد تا به طور رسمی مشخص شود آیا این کشور آزمایش هسته ای انجام داده است یا خیر. در همین حال وزارت دفاع کره جنوبی اعلام کرد زمین لرزه ای که در کره شمالی به وقوع پیوست، ممکن است ناشی از انفجار هسته ای شش تا هفت کیلوتنی یا قویتر از آن باشد. رسانه های رسمی کره جنوبی در خبری فوری به نقل از مقامات وزارت دفاع این کشور اعلام کردند آزمایش هسته ای کره شمالی زلزله ای پرقدرت ایجاد کرده است.
به اعتقاد برخی کارشناسان زلزله شناسی در حالت کلی زمین‌لرزه هر نوع ارتعاشی را شامل می‌شود چه این ارتعاش طبیعی و چه مصنوعی توسط انسان که موجب ایجاد امواج مرتعش می‌شود. زمین‌لرزه‌ها اغلب معلول شکستگی‌های گسل هستند و همین‌طور فعالیت‌های آتشفشانی و ریزش کوه‌ها و انفجار معادن‌ و آزمایشات هسته‌ای که بسیار حائز اهمیت است. با این حال شهرام میری‌کلانیکی یک کارشناش ارشد زلزله‌شناسی به رادیو کوچه گفته است انفجار هسته‌ای جزء ارتعاشات مصنوعی (لرزه‌نگاری انعکاسی) است. انفجار علاوه بر منشا تولید امواج از نظر میزان انرژی آزاد شده و طریقه ایجاد ارتعاشات با زلزله که به‌صورت طبیعی رخ می‌دهد تفاوت دارد. یعنی میزان و شدت انرژی که از طریق ارتعاشات مصنوعی آزاد می‌شودقابل مقایسه با زلزله نیست. زلزله‌های طبیعی در عمقی بین 5 تا 15 کیلومتری ایجاد می‌شوند و منطقه وسیعی را می‌لرزانند در حالی که این ارتعاشات مصنوعی دامنه تاثیر آن‌ها محدود و در حد فضای اطراف همان منطقه است، ولی انفجار هسته‌ای قوی می‌تواند زلزله‌های 3 تا 4 درجه را ایجاد کند و سیستم‌های جدید می‌توانند زمین‌لرزه‌های ناشی ازانفجار بمب‌های هسته‌ای را کشف کنند.

شایعات مربوط به تلاش ایران برای آزمایش هسته ای چیست؟

جمهوری اسلامی بخاطر فعالیتهای هسته ای خویش از جمله تلاش برای تولید آب سنگین ( پلوتونیم) و همچنین توسعه سانترفیووژهای سایت فردو و غنی سازی بیست درصدی اورانیوم در کنار برنامه تولید موشکهای بالستیک در مظن اتهام کشورهای غربی و همسایه برای تولید سلاح هسته ای بوده است. اما این اتهامات در سال گذشته از سوی برخی منابع غربی مستند به منابعی شده است که البته هویت آنان مشخص نیست. منابع غربی این اطلاعات را در اختیار آژانس قرار داده اند و آژانس نیز از ایران خواسته است تا در رابطه با این گزارشها توضیح دهد. گفته می شود یکی از نقاط اختلاف جدی میان ایران و آژانس بر سر هویت منابعی است که آژانس و منابع غربی از فاش کردن آن خودداری کرده اند.
همزمان با برگزاری نشست ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کمتر از دو هفته مانده به برگزاری مذاکرات ایران و 1+5 در بغداد، ادعاهای غرب برای اعمال فشار بر ایران، وارد فاز جدیدی شد. آسوشیتدپرس به نقل از یکی از مقامات دولتی عضو آژانس نوشته بود یک طرح رایانه‌ای که بر مبنای اطلاعات به دست آمده از درون مجتمع پارچین ترسیم شده، نشانگر یک اتاقک مهار انفجار، از نوعی است که برای آزمایش‌های مرتبط با سلاح هسته‌ای مورد نیاز است. این مقام همچنین گفته است که این طرح بر پایه اطلاعات رسیده از فردی است که این اتاقک را در مجتمع پارچین دیده است. این مقام همچنین افزوده که وارد شدن به جزییات، ممکن است جان آن فرد را به خطر بیندازد و به همین دلیل، از دادن اطلاعات بیشتر خودداری کرده است. به نوشته آسوشیتدپرس، این مقام از یک کشور عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که به شدت نسبت به صلح آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران مشکوک است.
از سوی دیگر پس از سومین آزمایش هسته ای کره شمالی در پاییز سال گذشته ، برخی از رسانه های ژاپن و کره جنوبی مدعی حضور کارشناسان ایرانی در این آزمایش و برنامه موشکی کره شمالی شدند. به گزارش سایت شبکه روسیا الیوم، شماری از رسانه های ژاپنی با استناد به اظهارات یک منبع سیاسی غربی آگاه اعلام کردند به احتمال زیاد کارشناسان ایرانی در تاسیسات " بونگیری " کره شمالی حضور داشتند.این رسانه ها با اشاره به روابط تهران و بیونگ یانگ و به نقل از ان منبع آگاه اعلام کردند که ایران در نوامبر 2012 در مورد حضور کارشناسان ایرانی در سومین آزمایش هسته ای کره شمالی با این کشور به توافق رسیده بود. بر اساس این گزارش، ایران در مقابل پرداخت مبلغی با واحد پول چین (یوان) به کره شمالی به معادل ده ها میلیون دلار، کارشناسان خود را به محل آزمایش هسته ای کره شمالی اعزام کرده بود. مطبوعات کره جنوبی پیش از این با استناد به تصاویر ماهواره ای اعلام کرده بودند که تعدادی از کارشناسان ایرانی برای رفع نقص فنی موشکی که کره شمالی اخیرا پرتاب کرده بود، به این کشور سفر کرده بودند.
یکی دیگر از بسترهای شایعات ساز در این رابطه، منطقه ای است که زلزله ای با قدرت 7.5 ریشتر به نقل از مرکز لرزه نگاری تهران و 7.8 ریشتر به نقل از مرکز لرزه نگاری آمریکا رخ داده است. مرکز لرزه نگاری تهران ابتدا ارتعاشات این زلزله را در عمق 18 کیلومتری زمین اعلام کرد اما سپس این عدد را با عدد 85 اصلاح کرد. منطقه بلوچستان پیشتر محل آزمایش اتمی پاکستان بوده است. پاکستانی ها برای آزمایش هسته ای خود یک تونل به طول یک کیلومتر را در زیر " کوه کمباران" در استان بلوچستان ( پاکستان) حفر کردند. این کوه به نوعی یک لایه محافظ طبیعی برای این آزمایش به حساب می آمد. پاکستانی ها در 28 می 1988 توانستند با موفقیت آزمایش اتمی خود را به انجام رسانده و خود را به عنوان یک کشور دارای سلاح اتمی معرفی کنند. با این حال آگاهان معتقدند برای آزمایشات هسته ای اثبات این موضوع که یک آزمایش هسته ای بتواند زلزله ای با قدرت نزدیک به هشت ریشتر ایجاد کند به لحاظ علمی دشوار بنظر می رسد.

عوامل تشدید کننده شایعات کدامند؟

صرف نظر از شایعات موجود که می تواند در راستای تحت فشار قرار دادن ایران باشد، اظهارات برخی از مقامات و رسانه های دولتی نیز می تواند شایعاتی از این دست را دامن بزند و شایعات را به فرضیات تبدیل کند. یکی از موارد فوق یادداشت حسین شریعمتداری نماینده ولی فقیه در روزنامه کیهان است. وی در یادداشتی با عنوان "از آلماتی تا پیونگ یانگ" می نویسد" اشاره به خطر ايران با استناد به آزمايش هسته اي كره شمالي به اندازه اي پرحجم است كه انگار جمهوري اسلامي ايران دست به آزمايش هسته اي - از نوع انفجار براي توليد سلاح اتمي- زده است! و اين احتمال را قوت مي بخشد كه ماجراي اخير و تبليغات پر سر و صداي غرب درباره خطر حمله اتمي كره شمالي فقط يك بازي مسخره و صحنه سازي براي توهم پراكني نسبت به تلاش ايران براي توليد سلاح هسته اي باشد. ...در اين ميان، آنچه به كره شمالي مربوط مي شود، اين كه مراقب پروژه فريب آمريكا باشد چرا كه شواهد موجود از احتمال اين فريب خوردگي حكايت مي كند " این یادداشت از این جهت می تواند دامن زدن به شایعات را تقویت کند که روزنامه نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی تلویحا به وجود یک همکاری میان برنامه هسته ای ایران و کره شمالی اذعان می کند و برای متحد خویش توصیه می فرستد که به نحوی عمل نکند که حساسیتها متوجه جمهوری اسلامی شود.
نکته دیگر اظهارات اخیر رییس سازمان انرژی اتمی است که از ضرورت غنی سازی اورانیوم تا غلظت 56 درصد برای مصرف در سوخت زیر دریایی ها سخن گفته است. اظهاراتی که بیان آن از سوی یک مقام رسمی جمهوری اسلامی آنهم در جایگاه معاون رییس جمهور و رییس سازمان هسته ای کشور برای نخستین بار صورت می گیرد. به وی گفته فریدون عباسی "مصارف ۲۰ درصد برای اورانیوم در ساخت آشکار‌سازهای هسته‌ای و تحقیقات رآکتور است... ولی در برخی موارد نظیر مصارف خاص مثل کشتی و زیردریایی اگر محققان ما نیاز به حضور بیشتر در زیر دریا داشته باشند باید موتور‌های کوچکی را بسازیم که برای ساخت آن سوخت ۴۵ تا ۵۶ درصد غنی‌سازی شده نیاز است." بدیهی است با توجه به حساسیتهای موجود نسبت به افزایش غلظت غنی سازی اورانیوم ، چنین اظهاراتی تردیدها نسبت به صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران را افزایش می دهد و زمینه ساز دامن زدن به چنین شایعاتی خواهد بود.