دریاچه ها و رودخانه ها؛ از جغرافیا به تاریخ

حمیدرضا ظریفی نیا

جـــرس: درحالی که دریاچه ارومیه در وضع بحرانی قرار دارد، و زایندهرود نیز کماکان در وضع وخیمی بسر می برد، نماینده اهواز از "وضع وخیم و اسفناک" کارون خبر داد و گفت:اگر دولت درصدد رفع این مشكل برنیاید بزودی شاهد بحرانی شدید خواهیم بود.

به گزارش ایلنا، سید شریفحسینی می گوید: "هم اكنون آبی كه به خرمشهر و آبادان میرسد به دلیل جذر و مد دریا وارد رود كارون می شود و گرنه آب این رودخانه دیگر كشش رسیدن به این شهرها را ندارد."

وی ادامه داد: "وقتی خروجی آب نه بر اساس نیاز منطقه بلكه بر پایه تولید برقی باشد كه وزارت نیرو مسئولیتش را به آب نیرو داده است، چنین اتفاقی رخ میدهد."

این عضو كمیسیون صنایع و معادن مجلس افزود: "در پایین دست رود كارون مردم برای آب شرب نیازمند این رودخانهاند كه با توجه به وضعیت نامناسب آن اكنون با مشكلات عدیدهای مواجه شدهاند."

حسینی با یادآوری درخواست برخی كشاورزان برای برداشت آب، گفت: "هماكنون كشاورزان برای آبیاری 70 هزار هكتار زمین درخواست آب دارند ولی ما از انجام این درخواست عاجزیم."

وی با بیان اینكه "برخی از قسمتهای رودخانه آب از قوزك پا نیز بالاتر نمیآید"، از دولت خواست برای رفع این مشكل فوری اقدام كند" و تاکید کرد: "لایروبی كردن رودكارون، یكی از وظایف دولت است كه متاسفانه اجرا نشدن آن طی چند سال گذشته به یكی از مشكلات بزرگ این رود بدل شده است."

وی ادامه داد: "همچنین افزایش دبی رودخانه و نیز جلوگیری از وارد شدن فاضلابهای شهری موضوع دیگریست كه باید بدان پرداخته شود؛ هم اكنون بوی تعفنی كه از این رودخانه به دلیل ورود فاضلابها استشمام میشود، فضایی غیر قابل تحمل را ایجاد كرده است و این مسئله با توجه به اینكه مردم برای آب شرب خود به كارون نیازمندند جای تامل دارد." 

وی در پاسخ به اینكه آیا مجلس طرحی برای رفع مشكلات مذكور ارائه داده است یا خیر، گفت: "یكی از بهترین راهكارها جلوگیری از انتقال آب است در صورتی كه این امر كنترل نشود دیگر رودخانهای نخواهیم داشت؛ بر این اساس و برای دستیابی به اجرایی شدن این راهكار جلسهای با مسئولان از جمله وزیر نیرو برگزار كردیم و به زودی نیز نمایندگان استانهای چهارمحل بختیاری ، لرستان و خوزستان نشستی برگزار خواهند كرد تا پیش از آنكه فاجعهای به نام كارون در جنوب كشور رخ دهد، نسبت به رفع اقدام كنیم." 

به گزارش آخرین نیوز، چند روز پیش، سخنگوي انجمن دوستداران ميراث فرهنگي خوزستان گفته بود: "زير پل تاريخي و قديمي اهواز ماهيهاي زيادي مردهاند و حتي سربازان چادرهايي برپا كرده و در آن محل زندگي ميكنند."

وی با يادآوري سد سازيهاي غیر اصولی انجام گرفته در بستر كارون گفته بود: "سدهاي كارون 3، 4، شهيد عباسپور، سد مسجد سليمان، گتوند عليا، سد مخزني گتوند و سدهاي كوچك و بزرگ ديگر حجم زيادي از آب كارون را در خود جمع كرده و موجب خشكي رودخانه در مقاطع ديگر ميشوند."

او تاكيد كرد كه "مشكل آب در شهرهاي آبادان، خرمشهر و شادگان به يك مشكل اساسي تبديل شده در حاليكه رودخانه كارون به استخر فاضلاب شهري و صنعتي تبديل شدهاست."  

گفتنی است، روند بی توجهی، سوء مدیریت وعدم برنامه ریزی صحیح در زمینه حفظ و نگهداری آبریزگاهها، رودخانه ها و دریاچه های کشور، منجر به تشدید روند خشکی و مرگ این منابع طبیعی شده و وعده های دولت پیرامون تخصیص بودجه، برنامه ریزی مدون (همچون کمک به تغییر الگوی کشت و آبیاری و اتلاف آبها)، همچنان توخالی از آب در آمده و بنا به نظر کارشناسان و فعالان، تنها واکنشی بازدارنده در برابر اعتراضات میلیونی مردم بوده است.

دریاچه ای برای انتقال از جغرافیا به تاریخ
کارشناسان محیط زیست، "سوء مدیریت"، "اختصاص منابع آبی منطقه به بخش های خاص"، "تبخیر زیاد به دنبال گرم شدن هوا و نتیجتا برداشت غیر مجاز و غیرمسئولانه و بدون نظارت از آبهای زیرزمینی در پی حفر چاه" و همچنین "ساخت سدهاى متعدد بر رودهایى که به دریاچه ارومیه منتهى مىشوند" را، از دلایل تشدید روند خشک شدن کامل دریاچه ارومیه اعلام کرده بودند. 

تداوم وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه

با گذشت دو ماه از مخالفت نمایندگان با بررسی دو فوریت طرح انتقال آب برای نجات دریاچه ارومیه از روند خشکی، چهارشنبه، ۲۷ مهرماه طرح جدیدی با ۱۰۰ امضا به هیئت رئیسه مجلس ارائه شد، که نماینده ارومیه به رسانه ها گفت: "علاوه بر کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، وزارت نیرو و سازمان محیط زیست هم موافقت خود را با طرح جدید اعلام کردهاند و این طرح با یک فوریت به هیئت رئیسه ارائه شده است."

سلمان ذاکر به خبرگزاری فارس گفت: "مشکل اصلی طرح قبلی، محل تامین و چگونگی اعتبار مالی احیای دریاچه ارومیه بود، که با بررسیهای مختلف در طرح جدید حل شده است."

به گفته وی، "بحث مالی پروژه احیای دریاچه ارومیه با تغییر در اولویت اختصاص درآمدهای مالی نفتی دولت برطرف شده و بر این اساس، دریاچه ارومیه در ردیف نخست اختصاص اعتبار از محل بودجه افزایش درآمدهای نفتی قرار گرفته است، اما قبل تر، احیای این دریاچه در ردیف چهارم اولویتها قرار داشت."

لازم به یادآوری است، تابستان امسال، پیش از اعتراض فعالان مدنی و مردم شهرهای مختلف آذربایجان به بیتوجهی دولت به خشک شدن قریبالوقوع دریاچه ارومیه، تعدادی از نمایندگان مجلس با امضای طرحی دو فوریتی خواستار انتقال آب از رودخانه ارس و سیلوه در پیرانشهر برای جلوگیری از خشکشدن این دریاچه شدند که با مخالفت مجلس روبهرو شد، اما همین مخالفت مجلسی ها، منجر به شعله ور شدنِ آتشِ اعتراضات مردمی در آذربایجان شد، که با دخالت نیروهای امنیتی و برخوردهای خشن ماموران امنیتی و انتظامی و بازداشت و محکومیت گروه زیادی از معترضان مواجه گردید. (این مورد، در گزارش هفته گذشتۀ احمد شهید، گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران، به وضوح اشاره گردید.) 

برخی از شعارهای معترضین در آذربایجان عبارت بودند از: «اورمو گولو جان وئریر، مجلیس اونون قتلینه فرمان وئریر» (دریاچه ارومیه جان می دهد، مجلس فرمان قتل آن را می دهد)؛ و یا «دورون گئداخ آقلیاق، اورمو گولون دولدوراخ» (بیایید گریه کنیم و با اشک هایمان به دریاچه ارومیه آب برسانیم). 

سایت رسمی دولت، چند روز بعد از اعتراضات مردمی (شهریور ماه)، ادعا کرد که ۹۵۰ میلیارد تومان برای نجات دریاچه ارومیه اختصاص داده است، اما این طرح از سوی نمایندگان مجلس "عجولانه" و با "منبع تامین اعتبار نامشخص" اعلام گردید .

به گزارش «ایرنا»، ابراهیم فتحاللهی، معاون سیاسی و اجتماعی استانداری آذربایجان غربی، مدعی شده بود: "با توجه به اهمیتی که دولت برای احیای هرچه سریع تر دریاچه ارومیه می دهد، استارت کار شب گذشته از سوی دولت زده شد و این مبلغ، برای انتقال آب رودخانه های ارس و کردستان به دریاچه ارومیه اختصاص داده شده است."

محمدرضا میرتاجالدینی، معاون پارلمانی رییس دولت نیز مدعی شد: "از «هزار میلیارد تومان» بودجه ای که امسال برای رسیدگی به آب های سطحی و تالاب های داخلی اختصاص یافته، «سهم قابل توجهی» به دریاچه ارومیه اختصاص می یابد. انتقال آب از سرچشمه های رودخانه «زاب و ارس» از جمله برنامه های دولت برای رفع مشکل دریاچه ارومیه بوده و قرار است طی «حداکثر سه سال» این طرح نهایی خواهد شد."

دریاچه ارومیه رفتنی یا ماندنی
تارنمای «سبزپرس»، روز گذشته پیرامون وضعیت دریاچه ارومیه و فاجعۀ زیست محیطی آن ناحیه آورده بود: "در چند ماه گذشته اخبار بسیاری مبنی بر خشک شدن و پس روی آب دریاچه ارومیه در خبرگزاری ها و نشریات انتشار یافته است ، ولی به جرات می توان گفت که هیچ خبری عمق دردناک این فاجعه را نمی تواند بیان کند چرا که واقعیت از حد تصور همه ما خارج است. بلایی که امروز بر سر این دریاچه بی بدیل آمده است صرفا به خشک شدن آن ختم نمی شود، شرایطی که امروز در این دریاچه و به تبع از آن در پارک ملی ارومیه حکمفرماست بی شک هرگز با تمهیدات سطحی و حتی غیر سطحی اتخاذ شده -از نظر نگارنده- به سادگی و در زمان کوتاه، تغییر پذیر نخواهد بود. تشکیل سازندهای نمکی چند لایه و قطور و چند لایه در ساحل و کف دریاچه ، افت شدید آب و شوری 450 گرم در هر لیتر آب دریاچه ، امروز دیگر دریاچه را از آستانه تحمل هر موجود زنده ای خارج کرده تا مرگ قطعی پیش برده است . تمامی چشمه های آب شیرین جزایر دریاچه، مانند کبودان که زیستگاه 1114 راس قوچ و میش ارمنی بوده و یا جزیره زیبای اشک که زیستگاه 200 راس گوزن زرد ایرانی بودند امروز، کاملا خشک شده اند و با پس روی آب دریاچه این دو جزیره به همراه جزیره اسپیر به یکدیگر متصل شدند و اینک این 3 جزیره زیستگاه مشترک این دو گونه ارزشمند را تشکیل می دهند که متاسفانه در تمام نقاط اجساد گوزن ها و قوچ و میش ها به چشم می خورند.

طبیعی است که این دو گونه با پسروی بیشتر آب دریاچه این زیستگاه ها را به سمت خشکی های اطراف دریاچه ترک خواهند کرد. اما تراژدی بزرگتر این بود که در یک پیاده روی در سواحل مشرف به دریاچه در کمتر از 200 متر با دهها جسد تازه و قدیمی از انواع پرنده مواجه شدیم که در میان آنها لاشه های بیشماری را لاشه پرندگان مهاجری رقم می زدند که فقط قصد عبور از منطقه را داشته اند... امروز نه تنها دیگر یک قطعه از این پرندگان را در عرصه خود پذیرا نیست ، بلکه تبدیل به دام مرگ برای پرندگانی هم شده که فقط از آنجا عبور می کنند.

در اطراف پاسگاه محیط بانی جزیره اشک که در گذشته نه چندان دور بی شک یکی از زیباترین پاسگاه های ایران زمین بوده است، نه از آن سر سبزی درختان بنه و کیکم خبری است نه از شکوه دریاچه حتی تا دور دست های آن.آنجه امروز باقی مانده، اجساد بی جان صد ها پرنده و دهها گوزن زرد و قوچ و میش است که به دلایلی معلوم و نامعلوم در شعاع کمی از پاسگاه جان داده یا در حال جان دادن هستند و قلب و روح هر بیننده ای را همچون گدازه های آتشفشانی می سوزاند..."

وعده های دروغ دولت
تارنمای فعالان محیط زیست آذری نیز، با اشاره به وعده های عملی نشدۀ دولت در خصوص تخصیص بودجه برای نجات دریاچه ارومیه گزارش داد: "حدود 2 ماه از اعتراضات مردم آذربایجان به عدم رسیدگی دولت به احیای دریاچه ارومیه می گذرد.تنها بهانه برای ساکت کردن مردم به این اعتراضات وعده میلیاردی دولت برای احیای دریاچه ارومیه بود ولی از آن روز نه تنها یک هزار تومانی در این راه خرج نشده بلکه به کلی به فراموشی سپرده شده است .

در این میان دریاچه تشنه ارومیه مظلوم واقع شده است و هر روز خشک تر و خشکتر می شود .نکته جالب در این میان وعده های دروغ دولت بود که مثل بقیه وعده های دیگر خود برای فریب مردم بود کما اینکه مردم به این وعده های دروغ آشنا هستند ولی به دولتی که خود را سردمدار مدیریت جهانی میداند ولی در احیای یک دریاچه ای که خود مسبب خشک شدن آن است عاجز مانده است."

زاینده رود؛ زنده رود...
کمیته گزارشگران حقوق بشر نیز، پیرامون تبعاتِ سوء مدیریت ها در تشدید روند خشکی زاینده روز اصفهان، چندی پیش از فراخوان جمعی از فعالین محیط زیست اصفهان و شهروندان این شهر خبر داده بود، که با انتشار «سوگنامه اصفهان» اعلام کرده بودند: "در اعتراض به ادامه خشکی زاینده رود و وضعیت سی وسه پل، در روز سیاه می پوشیم و با لباس سیاه از خانه خارج می شویم." 

در ماه های گذشته با وجود شکایات قانونی، اعتراضات و گزارشات مختلف مردم و فعالان محیط زیست اصفهان به خشکی زاینده رود و ترک برداشتن سقف جانبی سی و سه پل مسئولین شهر اصفهان در این زمینه هیچ اقدامی انجام نداده اند و از ابتدای امسال بستر زاینده رود در شهر اصفهان خشک است.

در این فراخوان فعالان محیط زیست اصفهان با اعلام حمایت از اعتراض مردم ارومیه و تبریز به خشک شدن دریاچه ارومیه از مسئولین شهرداری و استانداری اصفهان خواستند که "به خشک شدن زاینده رود و تخریب آثار تاریخی این شهر" پایان دهند: "در روزهایی که هم وطنان آذری مان در ارومیه و تبریز به خشک شدن دریاچه ارومیه، میراث ملی تمام ایرانیان معترض هستند. ما شهروندان اصفهان نیز در اعتراض به ادامه خشکی زنده رودمان و وضعیت بحرانی دیگر آثار تاریخی نصف جهان ایران، سیاه می پوشیم و سیاه پوشیدن شهروندان اصفهان درخواستی است به پایان بی توجهی مسئولان اصفهان به خشک شدن زاینده رود و تخریب آثار تاریخی این شهر."

پیش از این نیز، دریاچه بختگان و ارژن و مهارلو در استان فارس و دریاچه پریشان و تالاب گاوخونی، دچار وضعیتی مشابه شده بودند، که روند خشکی آنان و مرگ اکوسیستم طبیعی کشور، همچنان ادامه داشته و مورد توجه هیچ یک از ارکان حکومت واقع نمی شود. 

حسینعلی ابراهیمی کارنامی، مدیر کل حفاظت محیط زیست استان فارس در گفتگو با سبزپرس درباره وضعیت تالاب بختگان در استان فارس گفته بود: تالاب بختگان کاملا خشک شده است و تنها بخش اندکی از آن توسط «چشمه گنبان» آبدار می شود.

وی معتقد است خشک شدن تالاب بختگان، پیش از آنکه به خشکسالی ربط داشته باشد، به "نبود مدیریت صحیح بر منابع آبی کشور" باز می گردد و مربوط است.  

 گفتنی است، تمامی درخواست های تجمع و تحصن و راهپیمایی برای اعتراض به سوء مدیریت ها و وضعیت وخیم منابع طیبیعی و زیست محیطی، همانند دیگر مراسم اعتراضیِ سیاسی و مدنی، با عدم صدور مجوز و خشونت و واکنش تند مقامات روبرو شده است.